รถไฟเที่ยวบ่ายจากราชบุรีมาโพธาราม เมื่อวันที่ ๒๐ กรกฎาคม (ก่อนจะเลือนหายไปจากความทรงจำ ตอนที่ ๑๐๗) MO Memoir : Wednesday 20 July 2559

ไม่ใช่เรื่องราวของขบวนรถไฟในวันนี้หรอกครับ แต่เป็นของวันอาทิตย์ที่ ๒๐ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗) ว่าในวันนั้นมีเหตุการณ์อะไรเกิดขึ้น เรื่องราวเป็นอย่างไรนั้น ลองอ่านดูกันเองก่อนนะครับ

"วันที่ ๒๐ กรกฎาคม เสด็จอาศัยรถไฟบ่ายที่จะไปกรุงเทพฯ ที่ใช้คำว่าเสด็จอาศัยในที่นี้ เพราะเสด็จรถไฟชั้นที่ ๓ ประทับปะปนไปกับราษฎร ไม่ให้ใครรู้ว่าใครเป็นใคร เพื่อจะทรงใคร่ทรงทราบว่าราษฎรอาศัยไปมากันอย่างไร เจ้าพนักงานรถไฟก็เหลือดี มีอัธยาศัยรู้พระราชประสงค์ ที่จริงแกรู้แต่แกล้งทำเฉย มาเรียกติเก็ตตรวจพวกเราเหมือนกับราษฎรทั้งปวง ทำไม่ให้ผิดกันอย่างไร ต่อผู้ใดสังเกตจริง ๆ จึงจะพอเห็นได้ ว่าหน้าแกออกจากซีด ๆ และเมื่อไปเรียกติเก็ตพระเจ้าอยู่หัวมือไม้แกสั่งผิดปรกติ"

รูปที่ ๑ ปกหน้าและปกหลังของหนังสือ "เสด็จประพาสต้น" โดยสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

ข้อความข้างต้นนำมาจากหนังสือ "เสด็จประพาสต้น" พระนิพนธ์สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ฉบับที่ผมมีจัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์ ศิลปาบรรณาคาร พิมพ์เมื่อปีพ.ศ. ๒๕๑๙ (หรือเมื่อ ๔๐ ปีที่แล้ว) เป็นเรื่องราวการตามเสด็จรัชกาลที่ ๕ ที่ออกตรวจเยี่ยมราษฎรตามท้องถิ่นต่าง ๆ โดยปิดบังพระองค์ไม่ต้องการให้ใครรู้ ที่มาที่ไปของการเดินทางดังกล่าว และเกิดอะไรขึ้นบ้างนั้น สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้บันทึกไว้ดังนี้
 

"เรื่องทดลองเดินทางด้วยไม่มีอะไรนอกจากเงินตามที่ได้ปรึกษากันเมื่อคืนนี้นั้น เป็นตกลงว่าจะเสด็จรถไฟไปลงที่โพธาราม หาเสวยเย็นที่นั่นแล้วจะหาเรือล่องกลับลงมาเมืองราชบุรี ได้แบ่งหน้าที่ผู้ไปเป็นพนักงานพาหนะพวก ๑ พนักงานครัวพวก ๑ ต่างมีหน้าที่ ๆ จะต้องจัดทำการที่เกี่ยวด้วยแผนกนั้น ๆ ให้ตลอดไป
 

รถไฟไปวันนี้ ไม่สะดวกด้วยน้ำพัดสะพานที่บ้านกล้วยเซไป รถไฟข้ามไม่ได้ ต้องไปหยุดรถให้คนโดยสารเดินไต่ทางไปขึ้นรถพ่วงใหม่ฟากสะพานข้างโน้น ฝนก็ตก ออกจะลำบากบ้างเล็กน้อยแต่ก็มีประโยชน์อยู่บ้าง ที่เป็นเหตุให้เจ้าพนักงานกองเสบียงได้เห็นปลาทูสด เจ็กเอามาแต่เมืองเพชรบุรีกระจาดหนึ่ง จะเอาไปขายที่ไหนไม่ทราบ ว่าซื้อตกลงได้ปลาทูสดนั้นมาเป็นเสบียงสำหรับเวลาเย็นเป็นที่อุ่นใจว่าอาหารเย็นวันนี้จะไม่ฝืดเคือง ครั้นไปถึงโพธารามต่างกองต่างแยกกันเที่ยวทำการตามหน้าที่ ๆ กะไว้ พวกกองพาหนะก็เที่ยวหาเช่าเรือและหาที่อาศัยชุมนุมเลี้ยงกันเวลาเย็น พวกกองครัวก็เที่ยวหาซื้ออาหารเครื่องภาชนะใช้สอยต่าง ๆ คือ หม้อข้าวและถ้วยชามรามไหเป็นต้น ได้พร้อมแล้วก็หุงข้าวแกงตามกำลังฝีมือ พวกที่ไปตามเสด็จสำเร็จได้เลี้ยงกัน พอเวลาพลบค่ำ ที่คาดหมายไปว่าจะได้กินสนุกยิ่งกว่าอร่อยเป็นการคาดผิดทั้งสิ้น อาหารวันนี้อร่อยเหลือเกิน ดูเหมือนจะกินอิ่มจนเกือบเดินไม่ไหวแทบทุกคน"

รูปที่ ๒ เส้นทางรถไฟระหว่างสถานีราชบุรีและสถานีโพธาราม และตำแหน่งที่ตั้งสถานีรถไฟบ้านกล้วยในปัจจุบัน เสียดายที่ในบันทึกไม่ได้กล่าวว่าสะพานที่เสียหายนั้นอยู่ในช่วงไหน
 

ตอนเสด็จกลับนั้นไม่ได้เสด็จกลับทางรถไฟ แต่โดยสารเรือแจวกลับ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้เล่าต่อไว้ดังนี้

"เวลาสัก ๒ ทุ่มออกเรือที่เช่าเขา ๓ ลำ ล่องลงมาจากโพธาราม เรือเหล่านี้เป็นเรือประทุน ๒ แจวที่เขาบรรทุกของสวนขึ้นไปขายเสร็จแล้วจ้างเขาแจวลงมาส่ง
 

ได้บอกมาข้างต้นว่า การเสด็จวันนี้ไม่ได้ตั้งใจจะให้ใครรู้ว่าใครเป็นใคร แต่มาเกิดกลแตกขึ้นเมื่อขาล่องเรือลงมาในประทุนเรือลำพระที่นั่ง เข้าของเขามีพระบรมรูปเข้ากรอบติดไว้ที่เครื่องบูชา ไปรับสั่งถามยายเมียเข้าของเรือว่ารูปใคร ยายนั่นกราบทูลว่า พระรูปเจ้าชีวิต รับสั่งถามต่อไปว่า แกได้เคยเห็นเจ้าชีวิตหรือไม่ แกกราบทูลว่าได้เคยเห็น ๓ หน รับสั่งถามว่าได้เห็นที่ไหนบ้าง แกกราบทูลว่า "ได้เห็นในบางกอก ๒ หน กับมาเห็นวันนี้อีกหน ๑" ลงมาถึงเมืองราชบุรีเวลา ๔ ทุ่ม เขียนมาถึงนี่ออกหาวนอนเต็มที ขอยุติเรื่องราวตอนนี้แต่เพียงเท่านี้"

การเสด็จในช่วงแรก ๆ นั้นเรียกว่าการ "ประพาสไปรเวต" เพิ่งจะมีการเรียกว่าการ "ประพาสต้น" ในเหตุการณ์ที่ราชบุรีในวันที่ ๑๘ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๓ นี้เอง ส่วนที่มาที่ไปของเรื่องราวดังกล่าวเป็นอย่างไร เชิญอ่านจากรูปที่ ๓ ที่ถ่ายจากหนังสือมาให้ดูเอาเองก็แล้วกันนะครับ

รูปที่ ๓ ที่มาของคำว่า "ประพาสต้น"