สถานีรถไฟนครชุมน์ MO Memoir : Saturday 16 April 2565

ถนนเลียบแม่น้ำแม่กลองฝั่งตะวันออกจากโพธารามไปยังบ้านโป่งเป็นถนนเส้นเล็ก ๆ ไม่กว้างมากพอที่รถยนต์สองคันจะวิ่งสวนกันได้สบาย เรียกว่าแต่ละคันต้องเบียดลงข้างทางนิดนึง ฝั่งด้านแม่น้ำมีบ้านเรือนและร้านค้าอยู่เป็นระยะ แต่ดูทำเลแล้วก็ไม่ค่อยเหมาะกับการสร้างบ้านเท่าไรนัก เพราะเป็นขอบตลิ่งที่สูงชัน (ประมาณว่าราว ๆ 10 เมตร) ทำให้คิดว่าเดิมเวลาหน้าน้ำหลากระดับน้ำคงสูงมากน่าดู แต่ตอนนี้ก็เห็นย่านโพธารามไปจนถึงบ้านโป่งก็มีการเปิดรีสอร์ทและร้านกาแฟริมน้ำแม่กลองกันหลายร้าน เรียกว่าถ้าไม่อยากขับรถไกลไปถึงกาญจนบุรี ก็ไปหาที่พักเงียบสงบริมแม่น้ำแถวนี้ได้ (ขาดเพียงแค่ไม่มีภูเขาให้เห็น) บ่ายวันศุกร์ที่ผ่านมาแวะไปหาอะไรกินแถวนั้น ก่อนกลับบ้านก็เลยถือโอกาสแวะไปถ่ายรูปสถานีรถไฟนครชุมน์ที่อยู่ใกล้เคียง

รูปที่ ๑ ภาพสถานีรถไฟจาก google street view บอกว่าบันทึกภาพไว้เมื่อเดือนมีนาคม ๒๕๖๐ ในภาพนี้ยังเห็นตัวอาคารเดิมอยู่ที่ตอนนี้ไม่เหลือร่องรอยให้เห็นแล้ว และระดับทางรถไฟและตัวอาคารก็ไม่ได้สูงจากพื้นถนนมากนัก ซึ่งต่างจากปัจจุบันที่ระดับรางรถไฟนั้นอยู่สูงกว่าถนนมาก

ตอนแรกคิดว่าสถานีนี้คงเป็นเพียงแค่สถานีเล็ก ๆ ระหว่างสถานีบ้านโป่งกับสถานีคลองตาคต (สถานีก่อนโพธาราม) แต่พอค้นดูแผนที่เก่าและอินเทอร์เน็ตก็พบว่า แต่เดิมนั้นสถานีนี้ก็คงจะเป็นชุมทางสำหรับการขนถ่ายของระหว่างแม่น้ำแม่กลองกับรถไฟ เพราะปรากฏว่ามีทางแยกจากสถานีไปยังแม่น้ำแม่กลอง ซึ่งตรงนี้สามารถอ่านรายละเอียดและดูรูปเก่า ๆ เพิ่มเติมได้จากเว็บ http://portal.rotfaithai.com ในหัวข้อ "นครชุมน์ กับการค้นหาเรื่องราวในวันวาน" ดังนั้นวันนี้ก็คงเป็นการบันทึกภาพสถานีรถไฟเล็ก ๆ แห่งหนึ่งที่อยู่ระหว่างการเปลี่ยนแปลงเพื่อรองรับทางรถไฟรางคู่ (และอาจรวมถึงชานชาลายกสูงด้วย)

รูปที่ ๒ ภาพจากแผนที่ British-India จัดทำในปีพ.ศ. ๒๔๘๘ จะเห็นทางแยกจากสถานีนครชุมน์ไปยังแม่น้ำแม่กลอง

รูปที่ ๓ แผนที่ทหาร L509 จัดทำโดยกองทัพสหรัฐอเมริกาบอกว่าใช้ข้อมูลปีพ.ศ. ๒๔๙๖ จะเห็นติ่งทางแยกเล็ก ๆ ตรงกับที่ตั้งของสถานีนครชุมน์ในวงเส้นประสีเขียว

รูปที่ ๔ เทียบกับ google map ปัจจุบันก็น่าจะเป็นแนวเส้นถนนสีแดง

รูปที่ ๕ จากจุดจอดรถทางด้านทิศเหนือของตัวสถานี มองไปยังเส้นทางที่มาจากบ้านโป่ง

รูปที่ ๖ จากด้านทิศเหนือ มองไปยังตัวสถานี

รูปที่ ๗ ตัวสถานีที่เป็นอาคารชั่วคราวและอาคารที่กำลังก่อสร้าง ตัวอาคารเก่าไม่เหลือร่องรอยแล้ว

รูปที่ ๘ ป้ายชื่อสถานีที่อยู่หน้าที่ทำการชั่วคราวของนายสถานี

รูปที่ ๙ เสาสำหรับรับ-ส่งห่วงทางสะดวก แต่ตอนนี้คงไม่ต้องใช้แล้ว เพราะเป็นระบบรางคู่แล้ว

รูปที่ ๑๐ จากหน้าอาคารที่ทำการชั่วคราว มองไปทางทิศใต้ (มุ่งไปยังสถานีคลองคต)

รูปที่ ๑๑ ปลายชานชาลาด้านทิศใต้ เส้นกลางคือเส้นทางหลักเดิม เส้นซ้ายคือรางหลีก และขวาสุดคงเป็นเส้นที่วางใหม่

รูปที่ ๑๒ จากสุดชานชาลาด้านทิศใต้ มองกลับไปยังด้านทิศเหนือ

รถไฟเที่ยวบ่ายจากราชบุรีมาโพธาราม เมื่อวันที่ ๒๐ กรกฎาคม (ก่อนจะเลือนหายไปจากความทรงจำ ตอนที่ ๑๐๗) MO Memoir : Wednesday 20 July 2559

ไม่ใช่เรื่องราวของขบวนรถไฟในวันนี้หรอกครับ แต่เป็นของวันอาทิตย์ที่ ๒๐ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗) ว่าในวันนั้นมีเหตุการณ์อะไรเกิดขึ้น เรื่องราวเป็นอย่างไรนั้น ลองอ่านดูกันเองก่อนนะครับ

"วันที่ ๒๐ กรกฎาคม เสด็จอาศัยรถไฟบ่ายที่จะไปกรุงเทพฯ ที่ใช้คำว่าเสด็จอาศัยในที่นี้ เพราะเสด็จรถไฟชั้นที่ ๓ ประทับปะปนไปกับราษฎร ไม่ให้ใครรู้ว่าใครเป็นใคร เพื่อจะทรงใคร่ทรงทราบว่าราษฎรอาศัยไปมากันอย่างไร เจ้าพนักงานรถไฟก็เหลือดี มีอัธยาศัยรู้พระราชประสงค์ ที่จริงแกรู้แต่แกล้งทำเฉย มาเรียกติเก็ตตรวจพวกเราเหมือนกับราษฎรทั้งปวง ทำไม่ให้ผิดกันอย่างไร ต่อผู้ใดสังเกตจริง ๆ จึงจะพอเห็นได้ ว่าหน้าแกออกจากซีด ๆ และเมื่อไปเรียกติเก็ตพระเจ้าอยู่หัวมือไม้แกสั่งผิดปรกติ"

รูปที่ ๑ ปกหน้าและปกหลังของหนังสือ "เสด็จประพาสต้น" โดยสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

ข้อความข้างต้นนำมาจากหนังสือ "เสด็จประพาสต้น" พระนิพนธ์สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ฉบับที่ผมมีจัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์ ศิลปาบรรณาคาร พิมพ์เมื่อปีพ.ศ. ๒๕๑๙ (หรือเมื่อ ๔๐ ปีที่แล้ว) เป็นเรื่องราวการตามเสด็จรัชกาลที่ ๕ ที่ออกตรวจเยี่ยมราษฎรตามท้องถิ่นต่าง ๆ โดยปิดบังพระองค์ไม่ต้องการให้ใครรู้ ที่มาที่ไปของการเดินทางดังกล่าว และเกิดอะไรขึ้นบ้างนั้น สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้บันทึกไว้ดังนี้
 

"เรื่องทดลองเดินทางด้วยไม่มีอะไรนอกจากเงินตามที่ได้ปรึกษากันเมื่อคืนนี้นั้น เป็นตกลงว่าจะเสด็จรถไฟไปลงที่โพธาราม หาเสวยเย็นที่นั่นแล้วจะหาเรือล่องกลับลงมาเมืองราชบุรี ได้แบ่งหน้าที่ผู้ไปเป็นพนักงานพาหนะพวก ๑ พนักงานครัวพวก ๑ ต่างมีหน้าที่ ๆ จะต้องจัดทำการที่เกี่ยวด้วยแผนกนั้น ๆ ให้ตลอดไป
 

รถไฟไปวันนี้ ไม่สะดวกด้วยน้ำพัดสะพานที่บ้านกล้วยเซไป รถไฟข้ามไม่ได้ ต้องไปหยุดรถให้คนโดยสารเดินไต่ทางไปขึ้นรถพ่วงใหม่ฟากสะพานข้างโน้น ฝนก็ตก ออกจะลำบากบ้างเล็กน้อยแต่ก็มีประโยชน์อยู่บ้าง ที่เป็นเหตุให้เจ้าพนักงานกองเสบียงได้เห็นปลาทูสด เจ็กเอามาแต่เมืองเพชรบุรีกระจาดหนึ่ง จะเอาไปขายที่ไหนไม่ทราบ ว่าซื้อตกลงได้ปลาทูสดนั้นมาเป็นเสบียงสำหรับเวลาเย็นเป็นที่อุ่นใจว่าอาหารเย็นวันนี้จะไม่ฝืดเคือง ครั้นไปถึงโพธารามต่างกองต่างแยกกันเที่ยวทำการตามหน้าที่ ๆ กะไว้ พวกกองพาหนะก็เที่ยวหาเช่าเรือและหาที่อาศัยชุมนุมเลี้ยงกันเวลาเย็น พวกกองครัวก็เที่ยวหาซื้ออาหารเครื่องภาชนะใช้สอยต่าง ๆ คือ หม้อข้าวและถ้วยชามรามไหเป็นต้น ได้พร้อมแล้วก็หุงข้าวแกงตามกำลังฝีมือ พวกที่ไปตามเสด็จสำเร็จได้เลี้ยงกัน พอเวลาพลบค่ำ ที่คาดหมายไปว่าจะได้กินสนุกยิ่งกว่าอร่อยเป็นการคาดผิดทั้งสิ้น อาหารวันนี้อร่อยเหลือเกิน ดูเหมือนจะกินอิ่มจนเกือบเดินไม่ไหวแทบทุกคน"

รูปที่ ๒ เส้นทางรถไฟระหว่างสถานีราชบุรีและสถานีโพธาราม และตำแหน่งที่ตั้งสถานีรถไฟบ้านกล้วยในปัจจุบัน เสียดายที่ในบันทึกไม่ได้กล่าวว่าสะพานที่เสียหายนั้นอยู่ในช่วงไหน
 

ตอนเสด็จกลับนั้นไม่ได้เสด็จกลับทางรถไฟ แต่โดยสารเรือแจวกลับ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้เล่าต่อไว้ดังนี้

"เวลาสัก ๒ ทุ่มออกเรือที่เช่าเขา ๓ ลำ ล่องลงมาจากโพธาราม เรือเหล่านี้เป็นเรือประทุน ๒ แจวที่เขาบรรทุกของสวนขึ้นไปขายเสร็จแล้วจ้างเขาแจวลงมาส่ง
 

ได้บอกมาข้างต้นว่า การเสด็จวันนี้ไม่ได้ตั้งใจจะให้ใครรู้ว่าใครเป็นใคร แต่มาเกิดกลแตกขึ้นเมื่อขาล่องเรือลงมาในประทุนเรือลำพระที่นั่ง เข้าของเขามีพระบรมรูปเข้ากรอบติดไว้ที่เครื่องบูชา ไปรับสั่งถามยายเมียเข้าของเรือว่ารูปใคร ยายนั่นกราบทูลว่า พระรูปเจ้าชีวิต รับสั่งถามต่อไปว่า แกได้เคยเห็นเจ้าชีวิตหรือไม่ แกกราบทูลว่าได้เคยเห็น ๓ หน รับสั่งถามว่าได้เห็นที่ไหนบ้าง แกกราบทูลว่า "ได้เห็นในบางกอก ๒ หน กับมาเห็นวันนี้อีกหน ๑" ลงมาถึงเมืองราชบุรีเวลา ๔ ทุ่ม เขียนมาถึงนี่ออกหาวนอนเต็มที ขอยุติเรื่องราวตอนนี้แต่เพียงเท่านี้"

การเสด็จในช่วงแรก ๆ นั้นเรียกว่าการ "ประพาสไปรเวต" เพิ่งจะมีการเรียกว่าการ "ประพาสต้น" ในเหตุการณ์ที่ราชบุรีในวันที่ ๑๘ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๓ นี้เอง ส่วนที่มาที่ไปของเรื่องราวดังกล่าวเป็นอย่างไร เชิญอ่านจากรูปที่ ๓ ที่ถ่ายจากหนังสือมาให้ดูเอาเองก็แล้วกันนะครับ

รูปที่ ๓ ที่มาของคำว่า "ประพาสต้น"